موضوعات مرتبط با سهام عدالت
یکی از اقدامات دولت نهم که با هدف توزیع ثروت در میان اقشار کم برخوردار جامعه صورت گرفت، اجرای طرح سهام عدالت بود. در این طرح به برخی مشمولان (که به آن‌ها اشاره خواهیم کرد) از طریق شرکت‌های تعاونی استانی سهامی اعطا شد که فرآیند آن تا به امروز ادامه دارد. برخی از فعالان اقتصادی این طرح را راهی برای نزدیک شدن به عدالت اجتماعی قلمداد کردند و بسیاری دیگر نقدهایی جدی به آن وارد کردند. در این مطلب قصد داریم به صورت کامل به طرح سهام عدالت و چند و چون آن بپردازیم و هر آنچه باید درباره جزئیات آن بدانید را با شما به اشتراک بگذاریم.
سهام عدالت نام طرحی در دولت نهم جمهوری اسلامی (محمود احمدی نژاد) است که بر اساس آیین‌نامه افزایش ثروت مردم ایران به وسیله گسترش سهم بخش تعاون (مصوب شده در 9 بهمن 1384) تنظیم و در انتهای همان سال به اجرا در آمده است. بر اساس این طرح، نوعی یارانه در قالب سهام، از طریق شرکتی به نام کارگزاری سهام عدالت به برخی از اقشار کم برخوردار و مشمول این طرح ارائه می‌شد که این افراد می‌توانستند در سود حاصل از فعالیت این شرکت، سهیم باشند.
طرح خصوصی سازی شرکت‌های دولتی که بر اساس تفسیر تازه از اصل 44 قانون اساسی در سال 1384 صورت گرفت، آغازی بر واگذاری سهام شرکت‌های مختلف دولتی مانند فولاد، مخابرات، بیمه، معادن، خودروسازی‌ها، بانک‌ها، شرکت‌های هواپیمایی، شرکت‌های کشتیرانی، نیروگاه‌ها، شرکت‌های پتروشیمی و صنایع وابسته به نفت و گاز بود که البته در ابتدای امر، با سرعت کمی در دست اجرا بود. آغاز طرح سهام عدالت، سرعت مضاعفی به اجرای طرح خصوصی سازی داد. به طوری که در سال 1385 و در حالی که هنوز تمام سهام واگذار شده به بخش خصوصی و شبه خصوصی به 3 هزار میلیارد تومان می‌رسید، در نخستین فاز اعطای سهام عدالت به مردم، 2300 میلیارد تومان سهام به مردم واگذار گردید. پس از گذشت 15 سال از این طرح، 142 هزار میلیارد تومان از سهام شرکت‌های دولتی به بخش‌های خصوصی و شبه خصوصی واگذار گردیده که حدود 30 هزار میلیارد تومان آن مربوط به سهام عدالت است.
اصلی‌ترین هدف ایجاد سهام عدالت، توزیع ثروت در میان اقشار مستضعف جامعه و کم شدن نیاز آن‌ها از حمایت‌های مستقیم و مستمر دولتی بود. اما اهداف دیگری نیز در پی اجرای این طرح وجود داشت که در اینجا به آن‌ها اشاره می‌کنیم:
• کاهش مالکیت دولت در سهام شرکت‌ها
• تسریع طرح خصوصی سازی
• ایجاد درآمد مستمر برای خانواده‌های بی‌بضاعت
• ایجاد ساز و کار روشن برای واگذاری سهام شرکت‌های دولتی
• مشارکت بیشتر مردم در بنگاه‌های اقتصادی اساسی
• توزیع عادلانه ثروت و جلوگیری از افزایش شکاف طبقاتی!
• گسترش سهم بخش تعاون در اقتصاد ملی
همانطور که اشاره شد، هدف از توزیع این سهام، ایجاد درآمد جانبی برای خانواده‌های کم‌بضاعت ایرانی بود. در فاز اول ارائه این طرح، سهام عدالت به برخی از افراد تحت پوشش کمیته امداد خمینی و همچنین افراد تحت حمایت سازمان بهزیستی کشور تعلق گرفت. در فاز دوم این سهام به عشایر، روستاییان، زنان سرپرست خانوار، کارگران فصلی، خبرنگاران، طلاب، خادمان مساجد، کارمندان، بازنشستگان کشوری و لشگری و... تعلق گرفت که در مجموع این آمار در حال حاضر به 49 میلیون نفر رسیده است.
ارزش هر برگه سهام عدالت در زمان توزیع آن 500 هزار تومان بوده است که بعداً به یک میلیون تومان افزایش یافت. شیوه توزیع این برگه‌ها به این گونه بود که در آغاز امر برای دو دهک اول اقتصادی با 50% تخفیف به افراد تعلق گرفت و برای دریافت این سهام نیز نیازی به پرداخت وجه آن نبود. بنای مصوب بر آن شد که مبلغ قیمت سهام ارائه شده از محل سود این سهام برداشته شود و پس از آن، ادامه سود به حساب صاحبان سهام واریز گردد.
شرکت‌های تعاونی که سهام آن‌ها در میان مردم توزیع شد، شرکت‌های توزیع سهام استانی بودند که در حال حاضر شامل 36 شرکت بورسی و 13 شرکت غیر بورسی تشکیل گردیده و ارزش هر برگه پس از طرح آزادسازی در سال 99 به شکل چشم‌گیری تغییر نمود. با وجود آن که آمار روشنی از ارزش سهام عدالت شرکت‌های غیر بورسی در دسترس نیست، اما سهام 36 شرکت بورسی به طور لحظه‌ای در نمودارهای سازمان بورس قابل رهگیری است که ارزش آن به چیزی در حدود 10 الی 12 میلیون در سال 99 و 1400 رسید.
سهام تعلق گرفته به مردم تا پیش از سال 1399 غیر قابل فروش بود و امکان آزادسازی آن پس از این تاریخ فراهم گردید. تا این زمان، سودهای مربوط به سهام عدالت با توجه به ارزش سهام عدالت تعلق گرفته به هر خانوار، ارزش قسط‌های تسویه شده از محل سود و دارایی مشمول، در بخش بستانکار سامانه سجام درج گردیده و حقوق آن برای افراد محفوظ ماند. در حال حاضر برای دریافت سود سهام عدالت، باید در سامانه سجام ثبت نام کنید و اطلاعات شخصی و اطلاعات حساب بانکی خود را ثبت کنید. پس از تایید اطلاعات ثبت شده، امکان واریز سود ثبت شده در بخش بستانکار سامانه سهام عدالت (که در ادامه آن را معرفی خواهیم کرد)، فراهم خواهد آمد.
دقت داشته باشید که سهام عدالت (که شامل سهام 43 شرکت بورس و فرابورسی است) سهمی از یک شرکت خاص به شمار نمی‌رود و در حقیقت یک پرتفوی پراکنده به ارزش یک میلیون تومان (در زمان ارائه) از ترکیب سهام این شرکت‌ها بوده که سود حاصل از فعالیت این 43 شرکت، بر اساس سهام تخصیص یافته بین افراد دارای سهام تقسیم می‌شود.
در سایت‌های مختلف طی سالیان گذشته روش‌های متفاوتی برای استعلام سهام عدالت معرفی گردیده که برخی با واسطه و برخی بی‌واسطه این کار را برای شما انجام می‌دادند. اما ساده‌ترین راه استعلام سهام عدالت برای همه افراد، همان سامانه رسمی سهام عدالت به نشانی اینترنتی WWW.SAMANESE.IR است. در این سامانه می‌توانید با وارد کردن کد ملی سرپرست خانواده، از وضعیت سهام تعلق گرفته خود با خبر شوید. همچنین سامانه تلفنی ۸۳۳۳۸ به جهت سهولت رفع مشکلات مردم در حوزه سهام عدالت ایجاد شده و شما می‌توانید با شماره گیری آن، از پشتیبانی طرح سهام عدالت اطلاعات لازم را به دست آورید.
در سال 1399 با هدف ایجاد پویایی در بورس و به جریان در آمدن سهم‌های راکد، طرح آزادسازی سهام عدالت و امکان مدیریت آن توسط مردم در دولت روحانی تصویب گردید. بر اساس این طرح، مردم از 2 طریق می‌توانستند سهام خود را مدیریت نمایند:
روش مستقیم سهام‌داری به این ترتیب بود که افراد می‌توانستند ضمن آزادسازی سهام عدالت خود، اقدام به فروش سهم‌های خود کرده و یا سهام شرکت‌های دیگری را خریداری نمایند. تصور بر این بود که با آغاز این طرح، مردم به تبادل‌های پیاپی سهام خود روی آورده و با خرید و فروش سهم‌های مختلف، سود کسب خواهند کرد. البته با توجه به حجم بسیار بالای درخواست فروش سهام عدالت پس از اجرای این طرح و عدم تعادل در عرضه و تقاضا، موقتاً جلوی آن گرفته شد تا درباره چگونگی اجرای آن تدبیری اندیشیده شود.
این روش آزادسازی سهام، به این ترتیب است که افراد دسترسی مستقیمی به مدیریت یا خرید و فروش سهام خود ندارند و این سهام را در اختیار صندوق‌های سرمایه‌گذاری استانی قرار می‌دهند و سود حاصل از این سرمایه‌گذاری‌ها را در بازه‌های زمانی معین برداشت می‌نمایند.
همانطور که پیش‌تر اشاره شد، سهام عدالت تخصیص یافته به افراد، یک پرتفوی ویژه متشکل از سهام چندین شرکت بورسی و فرابورسی است. پس از درخواست آزادسازی سهام عدالت، افراد با داشتن کد بورسی می‌توانند به فروش هر بخش از سهم خود نمایند و به نوعی این پرتفوی ترکیبی برای خرید و فروش هر بخش از سهم شرکت‌های مختلف آزاد خواهد شد. البته این قانون برای سال 1399 بود و برای سال 1402 باید منتظر بازگشایی مجدد سامانه جهت آزادسازی سهم به شکل مستقیم باشیم. این نکته نیز لازم به ذکر است که افراد برای فروش کلیه سهام خود (اگر مایل به خرید و فروش پیاپی نباشند و یا نخواهند سهم برخی از شرکت‌ها را نگاه دارند) نیاز به دریافت کد بورسی نخواهند داشت.
در اینجا نام تمامی شرکت‌های بورسی سهام عدالت و میزان سهام تخصیص یافته آن‌ها در سبد این سهام، گرد هم آمده است:
| نام شرکت | درصد سهام تخصیص داده شده به سهام عدالت |
| آلومینیوم ایران | 30% |
| بانک تجارت | 40% |
| ایران خودرو | 1% |
| بانک صادرات | 40% |
| بانک ملت | 30% |
| پالایش نفت بندرعباس | 20% |
| پارس سوئیچ | 46% |
| پالایش نفت تهران | 70% |
| پالایش نفت شیراز | 20% |
| پالایش نفت تبریز | 20% |
| پالایش نفت اصفهان | 20% |
| پتروشیمی مارون | 30% |
| چادرملو | 21% |
| پست بانک | 25% |
| حمل و نقل پتروشیمی | 29% |
| سایپا | 1% |
| شرکت سرمایه‌گذاری رنا | 2% |
| شرکت سرمایه گذاری توسعه صنعتی ایران | 23% |
| سیمان داراب | 50% |
| سیمان دشتستان | 34% |
| فولاد آلیاژی ایران | 39% |
| فولاد خوزستان | 30% |
| فولاد مبارکه اصفهان | 30% |
| کارخانجات مخابراتی ایران | 35% |
| شرکت کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران | 24% |
| مخابرات ایران | 20% |
| گل گهر | 11% |
| مدیریت پروژه‌های نیروگاهی ایران (مپنا) | 26% |
| شرکت ملی صنایع مس ایران | 37% |
| نیروترانس | 31% |
| بیمه دانا | 55% |
| پتروشیمی شهید تندگویان | 10% |
| پالایش نفت لاوان | 20% |
| پتروشیمی جم | 15% |
| صنایع پتروشیمی بو علی سینا | 30% |
| صنایع پتروشیمی خلیج فارس | 40% |
در کنار شرکت‌های بورسی اعلام شده در جدول بالا، تعداد 13 شرکت فرابورسی نیز وجود دارند که آن‌ها نیز درصدی از سهام خود را در قالب سهام عدالت به شرکت‌های کارگزاری سهام عدالت استانی واگذار نموده‌‌اند. در حال حاضر هیچ یک از این شرکت‌ها به صورت رسمی سودی به سهام عدالت تعلق گرفته واریز نمی‌کنند و ملاحظاتی در این زمینه وجود دارد که تا تصمیم‌گیری نهایی دولت برای وضعیت سرانجام سهام عدالت، این تعلیق ادامه خواهد داشت. نام این شرکت‌ها و درصد سهام تخصیص شده آنان در جدول زیر آمده است:
| نام شرکت | درصد سهام تخصیص داده شده به سهام عدالت |
| پتروشیمی بندر امام (ره) | 30% |
| پتروشیمی ارومیه | 6% |
| پتروشیمی تبریز | 10% |
| پتروشیمی بیستون | 30% |
| پتروشیمی فجر | 30% |
| پتروشیمی خوزستان | 30% |
| دخانیات ایران | 28% |
| سازمان سد و تاسیسات آبیاری (سایبر) | 49% |
| شهر صنعتی رشت | 58% |
| شهر صنعتی البرز | 23% |
| شهر صنعتی کاوه | 21% |
| مگا موتور | 0.5% |
| مشانیر | 42% |
یکی از مشکلات اجرای طرح سهام عدالت بخصوص با ایجاد تاخیر 15 ساله در تعیین و تکلیف سود این سهام، مسئله سهام‌داران متوفی است. بدیهی است که تخصیص سهام به بازنشستگان و کارگران یا تخصیص به اشخاص حقیقی و تداوم بلاتکلیفی این طرح از سال 1385 تا قرن بعدی، باعث می‌شود که آمار قابل توجهی از سهام‌داران متوفی به میان آید و تعیین تکلیف تقسیم این سهام در بین وراث نیز نیازمند یک ساماندهی اساسی باشد.
برای تقسیم سهام افراد متوفی، کلیه وراث قانونی باید با در دست داشتن مدارکی که در ادامه قید خواهد شد، به یکی از دفاتر پیشخوان خدمات الکترونیک دولت رجوع کنند و نسبت به امضای تقسیم نامه سهام عدالت، مبادرت به عمل آورند. نکته مهم این است که حضور تمام وراث و امضای رسمی همه آن‌ها برای تنظیم تقسیم نامه ضروری است و در صورت عدم امضای حتی یکی از وراث، امکان انتقال سهام عدالت افراد متوفی به سایر وراث وجود نخواهد داشت. مدارک لازم برای تنظیم تقسیم نامه سهام عدالت متوفیان شامل موارد زیر است:
• کد ملی و تاریخ تولد فرد متوفی
• اصل گواهی حصر وراثت
• اصل کارت ملی تمامی وراث
• شماره شبای بانکی تمامی وراث
• نشانی و کد پستی یکی از وراث
جمع بندی:
طرح اعطای سهام عدالت به مردم ایران، از جمله طرح‌های پر حاشیه دولت نهم جمهوری اسلامی بود که نبودن زیرساخت‌های لازم برای اجرای آن در زمان آغاز طرح، باعث بروز مشکلات فراوانی جهت شناسایی افراد کم بضاعت، استعلام وضعیت خانواده‌ها، دهک‌بندی خانواده‌های ایرانی بر اساس داده‌های ناقص موجود، توزیع نامناسب سهام، روشن نبودن فعالیت‌های شرکت‌های سهام، روشن نبودن بخشی از سود سهام و... در طرح گردید. همچنین این طرح از نظر اقتصادی نیز مورد نقدهای متعدد برخی اقتصاددانان قرار گرفت و همچنان بحث و گفتگو درباره تبعات آزادسازی این سهام و همچنین چگونگی به سرانجام رسیدن این طرح، ادامه دارد. با این همه سودهایی نیز در طی سال‌های قبل به خانواده‌های ایرانی پرداخت شد که بسیاری این سودها را برداشت نمودند.
