موضوعات مرتبط با مجلس خبرگان رهبریمجلس خبرگان رهبری یکی از نهادهای اساسی جمهوری اسلامی ایران است که بر اساس اصل ۱۰۷ قانون اساسی برای ایفا یک نقش محوری در نظام سیاسی کشور تاسیس شد. این مجلس متشکل از چند فقیه واجد شرایط است که وظایف مهمی چون انتخاب، عزل و نظارت بر رهبر جمهوری اسلامی ایران را بر عهده دارند.
در طول تاریخ عملکرد مجلس خبرگان رهبری در تصمیمات سرنوشت‌ساز تاثیرات عمیقی بر مسیر سیاسی کشور گذاشته‌اند. انتخاب سید علی خامنه‌ای به عنوان رهبر پس از درگذشت بنیان‌گذار جمهوری اسلامی، روح‌الله خمینی، از جمله مهم‌ترین این تصمیمات بوده است. در ادامه این مطلب، به تاریخچه و وظایف مجلس خبرگان رهبری و نقش آن در تحولات سیاسی ایران می‌پردازیم.
مجلس خبرگان رهبری نهادی اساسی در بدنه نظام جمهوری اسلامی ایران است که وظیفه نظارت بر رهبری و انتخاب رهبر در صورت نیاز را برعهده دارد. این مجلس متشکل از ۸۸ فقیه واجد شرایط است که به لحاظ علمی و دینی تایید صلاحیت شده‌اند و از سوی مردم برای دوره‌های هشت ساله انتخاب می‌شوند.
شکل‌گیری مجلس خبرگان به دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ بازمی‌گردد. زمانی که پس از تصویب قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۵۸، نیاز به نهادی برای نظارت بر رهبری احساس شد و به همین منظور، مجلس خبرگان رهبری شکل گرفت.
این مجلس به عنوان یکی از ارکان اصلی در نظام جمهوری اسلامی ایران، در سال ۱۳۶۱ با برگزاری اولین دوره انتخابات، به طور رسمی فعالیتش را آغاز کرد. این نهاد بر اساس اصول ۱۰۷ و ۱۰۸ قانون اساسی تاسیس شد و از آن زمان تاکنون به عنوان نهاد بالادستی در زمینه نظارت و انتخاب رهبری فعالیت می‌کند.
فرآیند انتخاب اعضای مجلس خبرگان به این صورت است که ابتدا نامزدها باید توسط شورای نگهبان، نهادی که مسئول بررسی صلاحیت‌های علمی و دینی آنان است، تأیید شوند. شورای نگهبان خود شامل شش مجتهد و شش حقوقدان است که توسط رهبر جمهوری اسلامی ایران و قوه قضاییه منصوب می‌شوند.
پس از طی مراحل تایید صلاحیت، نامزدها در انتخابات شرکت می‌کنند و تمام افراد واجد شرایط را دادن با رأی مستقیم خود در انتخاب اعضای این مجلس سهیم هستند. این فرآیند نشان‌دهنده تعامل میان نهادهای دینی و مردمی در ساختار سیاسی ایران است و مجلس خبرگان به عنوان یکی از ارکان اصلی جمهوری اسلامی، وظایف خود را در چارچوب قانون اساسی و با تاکید بر حفظ استقلال و سلامت نظام ایفا می‌کند.
نقش مجلس خبرگان تنها به انتخاب رهبر محدود نمی‌شود؛ این نهاد وظیفه دارد تا بر عملکرد رهبر نظارت کند و در صورتی که شرایط لازم برای رهبری را از دست بدهد، به‌عنوان نماینده مردم و براساس معیارهای مشخص، برای انتخاب رهبر جدید اقداماتی صورت دهد. این مجلس همچنین با تعیین معیارها و شرایط لازم برای رهبری، به حفظ اصول و ارزش‌های انقلاب اسلامی کمک می‌کند.
مجلس خبرگان رهبری که به‌عنوان بازوی نظارتی و اجرایی برای انتخاب و نظارت بر رهبری نظام عمل می‌کند، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. وظایف مجلس خبرگان رهبری شامل انتخاب رهبر، نظارت بر عملکرد او، و در صورت لزوم، عزل رهبر است. همچنین، مجلس خبرگان به تدوین و تفسیر قوانین مرتبط با خود و بررسی بودجه سالانه نیز می‌پردازد. این مسئولیت‌ها نیازمند دقت و تدبیر بالا از سوی اعضای مجلس است تا تضمین‌کننده استمرار و پایداری نظام باشد.
در ادامه به بررسی دقیق وظایف مجلس خبرگان می‌پردازیم:
انتخاب رهبر یکی از مهم‌ترین وظایف مجلس خبرگان رهبری است. در نظام جمهوری اسلامی، رهبر در زمان حضور معصوم بر اساس نص الهی تعیین می‌شود و مردم موظف به بیعت با او هستند. اما در عصر غیبت، رهبر از طریق انتخاب مردم برگزیده می‌شود. انتخاب رهبر در ایران به‌صورت دو مرحله‌ای صورت می‌گیرد. در مرحله اول، مردم به نمایندگان خود در مجلس خبرگان رای می‌دهند و در مرحله دوم، این نمایندگان از بین فقهای واجد شرایط، بهترین فرد را برای رهبری انتخاب می‌کنند. این روش به دلیل ایجاد فضایی به دور از هیجانات و تبلیغات و کاهش احتمال سوءاستفاده از قدرت، به‌عنوان راهی معقول برای انتخاب رهبر در نظر گرفته شده است.
نظارت بر عملکرد رهبری یکی دیگر از وظایف مهم و اساسی مجلس خبرگان است. این نظارت به دو صورت عمومی و نهادی انجام می‌شود. نظارت عمومی توسط مردم و از طریق نصیحت و امر به معروف و نهی از منکر صورت می‌گیرد. نظارت نهادی نیز توسط مجلس خبرگان و از طریق کمیسیون‌های خاص انجام می‌شود که مسئولیت بررسی و ارائه گزارش‌های مربوط به عملکرد رهبر جمهوری اسلامی ایران را بر عهده دارند. این نظارت‌ها تضمین‌کننده شفافیت و پاسخگویی رهبر در برابر ملت است و به استمرار عدالت و انصاف در جامعه کمک می‌کند.
عزل رهبر یکی دیگر از وظایف مجلس خبرگان رهبری است که اهمیت زیادی دارد. تداوم رهبری و ولی‌امر بستگی به استمرار صلاحیت و شایستگی او دارد. با فقدان هر یک از شرایط لازم برای رهبری، مشروعیت آن از بین می‌رود. در قانون اساسی، عزل رهبر در سه مورد پیش‌بینی شده است: ناتوانی از انجام وظایف رهبری، از دست دادن یکی از شرایط رهبری و کشف فقدان یکی از شرایط از آغاز. مجلس خبرگان برای اجرای این وظیفه، دارای کمیسیونی ویژه است که وظیفه بررسی و ارائه گزارش‌های مربوط به صلاحیت رهبر را بر عهده دارد.
پنج نفر از اعضای مجلس خبرگان عضو شورای بازنگری قانون اساسی هستند. در روند بازنگری قانون اساسی، رهبر جمهوری اسلامی ایران پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام، موارد اصلاح یا متمم قانون اساسی را تعیین و به شورای بازنگری قانون اساسی اعلام می‌کند. اعضای این شورا که از جمع اعضای مجلس خبرگان انتخاب می‌شوند نقش مهم و برجسته‌ای در این فرآیند دارند.
یکی دیگر از وظایف فرعی ولی مهم مجلس خبرگان، رسیدگی به بودجه سالانه آن است. سالانه کمیسیونی برای بررسی و پیشنهاد هزینه‌های مجلس خبرگان تشکیل می‌شود که وظیفه دارد تا با همکاری هیئت رئیسه، بودجه سالانه را تصویب و به دولت ارائه کند. این کمیسیون همچنین مسئول تنظیم نمودار تشکیلاتی و نظارت بر حسن جریان امور اداری مجلس خبرگان است. رسیدگی دقیق و شفاف به بودجه، تضمین‌کننده کارایی و اثربخشی فعالیت‌های مجلس خبرگان در انجام وظایف خود است.
مجلس خبرگان رهبری همچنین مسئول وضع قوانین مرتبط با خود و تفسیر آن است. بر اساس اصل یکصد و هشتم قانون اساسی، مجلس خبرگان مسئولیت تغییر و تجدیدنظر در قوانین خود و تصویب مقررات مربوط به وظایف خود را بر عهده دارد. کمیسیونی برای بررسی قوانین و آیین‌نامه‌های داخلی مجلس خبرگان تشکیل می‌شود که وظیفه آن تدوین و تفسیر قوانین است. این کمیسیون تلاش می‌کند تا با بررسی دقیق و کارشناسی، قوانینی را که برای عملکرد بهتر مجلس خبرگان ضروری هستند، وضع و تفسیر کند.
انتخابات مجلس خبرگان رهبری به صورت عمومی و مستقیم برگزار می‌شود و اعضای آن برای یک دوره هشت ساله انتخاب می‌شوند. این مجلس از هشتادوهشت نفر فقیه واجد شرایط و برجسته تشکیل شده است و آخرین دوره انتخابات خبرگان رهبری، روز جمعه ۱۱ اسفند ۱۴۰۲ همزمان با مرحله نخست انتخابات دوازدهمین دوره مجلس شورای اسلامی برگزار شد.
فرآیند انتخاب اعضای مجلس خبرگان به صورت رای مخفی انجام می‌شود و نظارت بر اجرای صحیح این انتخابات بر عهده وزارت کشور و شورای نگهبان است. وزارت کشور مسئول اجرای انتخابات و فراهم کردن شرایط لازم برای آن است، در حالی که شورای نگهبان با نظارت استصوابی (نظارت اِستِصوابی همراه با رأی نهایی است و از اتلاف وقت و امکانات جلوگیری می‌شود.) بر تمام مراحل و امور مربوط به انتخابات، اطمینان از صحت و سلامت فرآیند را تضمین می‌کند.
مطابق مصوبات شورای نگهبان، افرادی که قصد دارند به عنوان نامزد برای عضویت در مجلس خبرگان رهبری اقدام کنند، باید در بحث دیانت و اخلاق شهرت و شایستگی داشته باشند. نامزدها باید به مرحله‌ای از اجتهاد رسیده باشند که بتوانند مسائل فقهی را استنباط کنند و قدرت تشخیص ولی فقیه با شرایط رهبری را داشته باشند. علاوه بر این، آشنایی با مسائل روز و برخورداری از بینش سیاسی و اجتماعی از دیگر الزامات است.
همچنین، نامزدها باید به نظام جمهوری اسلامی ایران اعتقاد داشته و هیچ‌گونه سابقه سو سیاسی و اجتماعی در پرونده خود نداشته باشند. شایان ذکر است که مرجع تشخیص دارا بودن این شرایط، فقهای شورای نگهبان قانون اساسی هستند. اما اگر رهبری اجتهاد فردی را صریحاً یا به طور ضمنی تایید کند، از نظر علمی نیازی به تشخیص فقهای شورای نگهبان نیست.
برای شرکت در انتخابات مجلس خبرگان، رأی‌دهندگان باید تابعیت جمهوری اسلامی ایران و حداقل ۱۸ سال سن کامل را در روز اخذ رای داشته باشند. لازم به ذکر است که کودکان و افراد دچار اختلالات روان و همچنین افرادی که به دلیل سوابق خاص، از حقوق اجتماعی محروم شده‌اند، از حق انتخاب محرومند. در نهایت اعضای خبرگان با اکثریت نسبی آرای شرکت‌کنندگان انتخاب می‌شوند و در این صورت انتخابات خبرگان رهبری یک مرحله‌ای برگزار می‌شود.
مجلس خبرگان رهبری به‌عنوان نهاد کلیدی در نظام جمهوری اسلامی ایران، دارای ساختاری منظم و کارآمد است که به تحقق اهداف و وظایف این مجلس کمک می‌کند. ساختار این مجلس شامل بخش‌های مختلفی از جمله کمیسیون‌های تخصصی است که هرکدام وظایف خاص خود را دارند و نقش مهمی در فرآیندهای اجرایی و نظارتی ایفا می‌کنند.
به طور کلی مجلس خبرگان رهبری از دو بخش اصلی تشکیل شده است: هیئت رئیسه و کمیسیون‌ها.
مجلس خبرگان رهبری دارای دو نوع هیئت رئیسه است. هیئت رئیسه سنی که در اولین جلسه هر دوره بر اساس سن نمایندگان انتخاب می‌شود. این هیئت شامل رئیس، نایب‌رئیس و دو منشی است که به ترتیب از بین مسن‌ترین و جوان‌ترین اعضا انتخاب می‌شوند. وظایف این هیئت شامل اداره جلسه افتتاحیه، انجام مراسم تحلیف و برگزاری انتخابات هیئت رئیسه دائم است.
هیئت رئیسه دائم، که برای دو سال انتخاب می‌شود، متشکل از رئیس، دو نایب‌رئیس، دو منشی، دو کارپرداز است. این هیئت مسئولیت اداره کلیه امور اداری، مالی، استخدامی و سازمانی مجلس خبرگان را برعهده دارد.
علاوه بر هیئت‌ها، مجلس خبرگان چندین کمیسیون تخصصی دارد. کمیسیون‌های مجلس خبرگان که برای بررسی‌های کارشناسی و تهیه گزارش‌های مربوطه تشکیل شده‌اند در ادامه معرفی می‌شوند.
این ساختار کمک می‌کند تا مجلس خبرگان رهبری به طور مؤثر و منظم وظایف خود را انجام دهد و بر عملکرد رهبر و مسائل کلان کشور نظارت لازم را داشته باشد.
